Transformacja w Polsce i w Chinach: podobieństwa i różnice

Procesy przemian zachodzących w Chinach od 1978 r., nazywanych w tym kraju "polityką reform i otwarcia na świat", a na Zachodzie "reformami Deng Xiaopinga", są interpretowane rozmaicie i budzą kontrowersje. Na przykład, władze tajwańskie, w pewnych okresach z dużą intensywnością, propagowały koncepcję, że w Chinach nic się nie zmieniło i panuje tam nadal reżim komunistyczny. Zdobywała ona nawet pewną popularność wśród zwolenników „powstrzymywania wzrostu potęgi Chin”, zwłaszcza w USA. W sposób paradoksalny koncepcja ta gloryfikowała system komunistyczny, gdyż pokazywała, iż może on - w sprzyjających warunkach - zapewniać najszybszy wzrost gospodarczy w historii świata i awans cywilizacyjny krajom biednym.

Racjonalnie myślący badacze, jak profesor Lynn T. White z Uniwersytetu Princeton, głoszą z kolei, że pośród wszystkich krajów post-komunistycznych Chiny przeprowadziły najbardziej udaną transformację i osiągnęły największe sukcesy gospodarcze, W Unii Europejskiej, gdzie kładzie się wciąż nacisk na wartości i propagowanie demokracji w świecie, wytyka się często Chinom autorytarne rządy i "państwowy kapitalizm”, starając się w ten sposób dyskredytować je w oczach opinii publicznej i osłabiać ich pozycję negocjacyjną. Inne oskarżenia formułuje Prezydent D. Trump traktujący Chiny jako rywala. Opinie o Chinach są zatem często związane z interesami politycznymi i gospodarczymi, a wzrost ich potęgi zwiększa jeszcze zaciekłość propagandowych ataków.

30 lat polskich przemian także budzi rozmaite kontrowersje dotyczące natury systemu politycznego po 1989 roku, okresu kiedy "skończył się komunizm", itd.

Po dwu spotkaniach poświęconych chińskim przemianom chcemy je niejako podsumować, przedstawić podstawowe fakty i porównać z przemianami ostatnich 30 lat w Polsce. Można to ująć w kilku tezach:

1. Za podstawową cechę systemu komunistycznego przyjmuję podstawowe kryterium uznawane przez jego teoretyków, czyli "społeczną własność środków produkcji", sprowadzającą się do upaństwowienia całej gospodarki, w której mechanizmy rynkowe i stosunki towarowo-pieniężne odgrywają niewielką rolę, gdyż dominuje tzw. "gospodarka planowa". Przejście do gospodarki rynkowej określam tutaj jako "transformację", gdyż pociąga to za sobą zmianę charakteru państwa oraz całego życia społecznego i politycznego, bez względu na ich charakter.
2. System komunistyczny w Chinach różnił się zasadniczo od modelu sowieckiego i środkowo-europejskiego, procesy transformacji musiały zatem biec innymi drogami, tym bardziej, że będąc historycznym centrum "cywilizacji konfucjańskiej” nie przyjmowały one "modelu zachodniego", z dominacją wolnego rynku oraz demokracji liberalnej, jako ideału, jak to było w Polsce przez całe jej dzieje, gdyż leżała ona na peryferiach rozwiniętych krajów Europy, do których czuła się przynależna.
3. I w Polsce i w Chinach czynnik narodowy odegrał w przemianach kluczową rolę. W Polsce system komunistyczny obalaliśmy jako narzuconą przemocą przez Związek Sowiecki formę półkolonialnego zniewolenia narodowego. Była ona tym bardziej dolegliwa, iż system komunistyczny był sprzeczny z naszymi tradycjami narodowymi, apoteozą wolności i indywidualizmu, a niskim autorytetem państwa. W Chinach zaś system komunistyczny zwyciężył w wyniku wojny domowej, w istocie wbrew intencjom Stalina, a kraj zachowywał swoją suwerenność i zapewnił ogromną poprawę życia. Ponadto komunizm wyrastał tam z rodzimych korzeni konfucjańskich i realizował wiele tradycyjnych wartości chińskich, co powodowało jego odmienność od systemu sowieckiego. M.in. miał uniwersalistyczno-ideologiczny charakter w duchu konfucjańskim. Stąd popadał w konflikt z rozmaitymi tradycjami oraz interesami narodowymi uznawanymi za „zacofane”. Dlatego czołowym hasłem społecznego buntu przeciwko systemowi maoistowskiemu stało się tam przywrócenie państwu charakteru narodowego i troski o codzienne potrzeby i interesy narodu.

Będziemy omawiać także inne cechy specyficzne obu transformacji.

Prof. K. Gawlikowski, który będzie referował te problemy, oglądał z bliska te procesy w Chinach i w Polsce.

Prof. dr hab. Krzysztof Gawlikowski
Kierownik Katedry Studiów Azjatyckich
Uniwersytet SWPS