Leonard Adamowicz (1945-2020). In memoriam. Autor Décio Muianga (Mozambik)
In Memoriam
LEONARDO ADAMOWICZ
1945–2020
Profesor Leonardo, jak Go powszechnie nazywano, urodził się w 1945 roku w Kiejdanach na Litwie, po II wojnie światowej, kiedy to miasto zostało już zaanektowane przez Związek Radziecki. Kiejdany są starym miastem, historycznym miejscem szczycącym się polskim i litewskim dziedzictwem kulturalnym. Litwa została zaanektowana przez ZSRR przed zakończeniem II wojny światowej i stała się Litewską Socjalistyczną Republiką Radziecką. Dziś Kiejdany są miastem na niepodległej Litwie.
W marcu 1949 roku cała sześcioosobowa rodzina Leonarda, który miał wtedy 3,5 roczku, została wysiedlona na radziecką Syberię. Wygnanie, trwające ok. 7,5 roku, było motywowane politycznie – ojciec Leonarda bowiem był właścicielem majątku rolnego i zaliczono go do wrogów klasowych. Tam, nad Bajkałem, żyjąc z rodziną na wygnaniu, Leonardo rozpoczął naukę w szkole podstawowej.
Po zakończeniu przymusowego wygnania w 1956 roku i po powrocie rodziny do Polski (kraju, do którego przynależał etnicznie) Leonardo rozpoczął swoją edukację stopnia średniego w słynnej Szkole Sztuk Pięknych w Gdyni-Orłowie. Uczył się tam sztuki graficznej, malarstwa, rzeźby, fotografii i historii sztuki. Umiejętności, których tam nabył, Leonardo wykorzystał później na przestrzeni całej swojej kariery archeologa w Mozambiku. Mieszkając w tym kraju przez wiele lat, ostatecznie przyjął mozambickie obywatelstwo.
Studia wyższe Leonardo rozpoczął w 1964 roku na Uniwersytecie Warszawskim (UW) na kierunku archeologia śródziemnomorska. Leonardo studiował archeologię, muzeologię, historię sztuki, języki klasyczne, filozofię i logikę. Po pięciu latach otrzymał stopień magistra archeologii śródziemnomorskiej na podstawie rozprawy „Sarkofag malarza z Kercza”. W czasie swoich studiów wyższych Leonardo był pod opieką naukową sławnego polskiego archeologa, profesora Kazimierza Michałowskiego. W latach 1965-1969 Leonardo, z ramienia Instytutu Archeologii UW, brał udział w archeologicznych ekspedycjach wykopaliskowych: Nowogród (Polska, 1965), Novae (Bułgaria, 1968), Kercz (ZSRR, 1969). Później spędził trzy lata na podyplomowych studiach afrykanistycznych w Studium (późniejszym Instytucie) Afrykanistycznym UW i otrzymał w 1972 roku dyplom na podstawie rozprawy na temat „Wzorów osadniczych w późno-dziewiętnastowiecznej Afryce Wschodniej”.
W początkowych i środkowych latach siedemdziesiątych, wraz z dr Eugeniuszem Rzewuskim, Leonardo organizował wyprawy polskich studentów do różnych krajów afrykańskich: jako pierwszą do Maroka, Algierii, Nigru, Nigerii, Kamerunu, Republiki Środkowoafrykańskiej, Zairu (dzisiejszej Demokratycznej Republiki Konga), Rwandy, Tanzanii, Kenii, Etiopii, Sudanu i Egiptu. Prowadził ekspedycje badające ryty naskalne w Maroku (Akka-Tata), Saharze Zachodniej, Algierii (Taghit, Tamanghast) i Mauretanii (Adrar).
Leonardo dał ważny wkład do badań afrykanistycznych w Polsce – przede wszystkim dzięki swoim działaniom organizującym polskich studentów wokół idei odkrywania i poznawania niepodległej Afryki. Następnie, w1989 roku, został jednym z członków-założycieli Polskiego Towarzystwa Afrykanistycznego, istniejącego po dziś dzień.
Na zaproszenie ówczesnego rektora Uniwersytetu Eduarda Mondlanego (UEM) w Maputo, profesora Fernanda Ganhão, Leonardo w 1979 roku przybył do Mozambiku i rozpoczął pracę jako starszy wykładowca na Wydziale Archeologii i Antropologii (DAA), utworzonego zaledwie trzy lata wcześniej, w 1976 roku.
Leonardo wykładał tam różne przedmioty w zakresie nauk społecznych i humanistycznych aż do 1994 roku. W 2011 roku Leonardo powrócił na ten wydział jako wykładowca archeologii i zarządzania dziedzictwem kulturowym. Do jego najważniejszych osiągnięć należało opracowanie pierwszego licencjackiego (BA) programu studiów archeologicznych. Leonardo wykładał metodologię badań archeologicznych i archeoturystykę, oraz prowadził praktyki terenowe i laboratoryjne (1 & 2). Przez pewien czas, w okresie 2000-2001, zajmował stanowisko nauczyciela w Liceum Joségo Craveirinha. Uczył historii świata (klasy 9-12), jak również historii i geografii Mozambiku (klasy 6-8).
Leonardo sprawował jeszcze inne funkcje w zakresie edukacji. Przede wszystkim, w latach 2000-2005 został zatrudniony przez Wyższy Instytut Politechniczny i Uniwersytecki (Instituto Superior Politécnico e Universitário) w Maputo jako wykładowca geografii turystycznej oraz dziedzictwa kulturowego. W 2005 roku zaczął pracę na Uniwersytecie Politechnicznym w Maputo, wykładając tam aż do swej przedwczesnej śmierci takie przedmioty jak socjologia turyzmu, dziedzictwo kulturalne, geografię turyzmu, planowanie turyzmu i zarządzanie przedsiębiorstwami turystycznymi.
Od 1980 roku Leonardo prowadził w Mozambiku różne prace z zakresu zarządzania dziedzictwem archeologicznym i kulturowym (zwłaszcza w prowincji Nampula), wspomagające badania akademickie i archeologię zabezpieczającą. Kontraktowe projekty archeologiczne Leonardo prowadził w ramach usług konsultacyjnych swojej firmy PATRIMOZ, założonej w 2001 roku. Był odpowiedzialny za liczne Oceny Wpływu Archeologii na projekty rozwojowe w południowym, środkowym i północnym Mozambiku. Nawet wojna domowa w roku 1980 nie przeszkodziła Leonardowi prowadzić badania archeologiczne w różnych miejscowościach kraju, takich jak Chibuene (prowincja Inhambane, 1981), skalne schronienia mieszkalne Daimane i kampus uniwersytecki (prowincja Maputo, 1981-1983) oraz stanowisko Chonguene (prowincja Gaza).
Największym wkładem Leonarda do archeologii mozambickiej był program CIPRIANA (Campanha de Implementação do Projecto de Investigação arqueo-antropológica na Província de Nampula – Kampania Wdrożenia Archaeoantropologicznego Projektu Badawczego w Prowincji Nampula) we wczesnych latach 80-ych. Ciekawostką jest fakt, że akronim CIPRIANA jest podobny do imienia syna Leonarda, Cypriana, który się wtedy urodził.
W latach 1984-1991, wbrew zagrożeniom trwającej wojny domowej, Leonardo zidentyfikował i udokumentował 136 stanowisk obejmujących różne okresy archeologiczne. W 1988 roku ten projekt archeologiczny rozciągnięto nawet na prowincje Cabo-Delgado i Niassa. Zdobyte tam informacje stanowiły podstawę badawczej pracy doktorskiej Leonarda na Wydziale Archeologii i Historii Starożytnej Uniwersytetu w Uppsali, w Szwecji, prowadzonej pod tytułem „Zbierackie i rolnicze społeczności w północnym Mozambiku”, lecz niezakończonej. Program ten był sponsorowany przez SAREC (Szwedzka Agencja Współpracy Międzynarodowej), w ramach projektu „Początki miast w Afryce Południowej i Wschodniej” (1987-1993), którym kierował profesor Paul Sinclair.
Niezależnie od prowadzenia ekstensywnych badań archeologicznych, Leonardo odgrywał istotną rolę w zarządzaniu mozambickim dziedzictwem kulturowym.
Wspólnie z byłym dyrektorem Państwowego Zarządu Dziedzictwa i ministrem kultury, dr Solange Macamą, Leonardo pomógł ustanowić pierwszy Komitet ICOMOS (International Council on Monuments and Sites) w Mozambiku. Pierwsza misja ICOMOS-u i UNESCO do niepodległego Mozambiku w późnych latach 70-ych i wczesnych latach 80-ych była kierowana przez dr Krzysztofa Pawłowskiego, polskiego eksperta d.s. ochrony dziedzictwa, któremu towarzyszył jego kolega francuski. Raport tej misji dał mocne argumenty – być może decydujące – do wpisania Ilha de Moçambique (Wyspa Mozambik) na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego w 1991 roku. Kontakty Leonarda z ICOMOS-em i z Krzysztofem Pawłowskim,zwłaszcza jeśli chodzi o Ilha de Moçambique, datują sięz tych właśnie czasów.
Leonardo wywarł wpływ na zarządzanie zabytkami dziedzictwa i w ciągu kilku lat doprowadził do poprawy publicznego udostępniania stanowisk archeologicznych. Jego podejście do problemu było nacechowane mocnym przekonaniem o konieczności ścisłej współpracy ze społecznościami miejscowymi, zwłaszcza w przypadku takich stanowisk jak Manyikeni (Manyiquene) i Chibuene (prowincja Inhambane).
W 2000 roku Leonardo odpowiadał za inwentaryzację i konserwację zbiorów sztuki w Banku Mozambickim (National Reserve Bank), korzystając ze swojego dawnego doświadczenia nabytego jeszcze w Polsce w latach 60-ych.
Korzystając z poparcia prezydenta Joaquima Alberta Chissany (prezydent Republiki Mozambiku w latach 1986-2005), Leonardo założył w roku 1994 Związek Harcerstwa Mozambickiego. Później został naczelnym harcmistrzem tej organizacji i utrzymał to stanowisko aż do śmierci. Okazywał ruchowi harcerskiemu wiele entuzjazmu i zaangażowania, współpracując z młodzieżą z całego kraju i na arenie międzynarodowej – za to poprzedni prezydent Mozambiku bardzo go cenił.
Wszyscy, którzy mieli okazję współpracować z Leonardem będą niewątpliwie wspominać jego szczególne poczucie humoru, oraz że był tak aktywny zawsze i wszędzie. Zawsze był człowiekiem wspaniałomyślnym i troszczącym się o ludzi, złożył ogromny wkład do badań prehistorycznych i do zarządzania dziedzictwem kulturowym w swoim adoptowanym kraju, Mozambiku. Leonardo zawsze był gotów rzucić dowcipem, nawet gdy sytuacja wyraźnie wymagała powagi.
Leonardo Adamowicz zmarł nagle wieczorem w poniedziałek, 18 maja 2020 roku, na atak serca. Od kilku lat walczył z rakiem.
Décio Muianga
Wydział Archeologii, Uniwersytet Eduarda Mondlanego
Wydział Antropologii i Archeologii, Uniwersytet w Pretorii
Wydział Archaeologii i Historii Starożytnej, Uniwersytet w Uppsali
Wersja oryginalna ukaże się w j. angielskim w „South African Archaeological Bulletin”, 75 (212), 2020 1.
Przekład (z autoryzowanymi korektami) Bogusław R. Zagórski 15.06.2020
Jaki był, jakim pozostaje w pamięci ludzi, którzy Go spotykali, ten najbardziej znany Polak w Mozambiku, fizycznie i medialnie rzadko obecny w Polsce 21 wieku? W dekadzie lat 70. zasłynął jako inicjator polskiego „odkrywania Afryki” w formule objazdowych wypraw młodych afrykanistów Uniwersytetu Warszawskiego – AWA.
W dokumentowaniu schedy po Leonardzie konieczne jest by utrzymywać ścisły kontakt z dwiema uczelniami w Mozambiku, w których Leonard był wykładowcą. Zapowiedziane spotkanie wspomnieniowe jest wspólną inicjatywą.
