Wstęp Ambasadora Krzysztofa Szumskiego

Tajlandia – zawirowania polityczne – październik 2023

Witam serdecznie po przerwie wakacyjnej wszystkich uczestników naszego tradycyjnego spotkania w Bibliotece na Koszykowej. Spotkania jak zwykle poświęcone jest problematyce azjatyckiej. Pomimo, że uwaga Europy koncentruje się na wojnie na Ukrainie i napięciu na Bliskim Wschodzie, warto nie tracić z obserwacji sytuacji w Azji, a szczególnie w Azji Południowo – Wschodniej. Nasz dzisiejszy temat to aktualna sytuacja polityczna w Królestwie Tajlandii, perspektywy jej rozwoju i możliwe znaczenie dla Azji Południowo -Wschodniej, a także dla sytuacji światowej. Temat przedstawi, znany nam już z szeregu wcześniejszych ciekawych dyskusji, dr habilitowany Michał Lubina, profesor UJ w Instytucie Bliskiego i Dalekiego Wschodu, wybitny znawca problematyki tajskiej. I tu nieskromnie dodam, że wiem o czym mówię, bo sam spędziłem w Tajlandii ponad 4 lata jako ambasador ( lata 1993 -97).

Na początek przedstawię krótkie wprowadzenie do tematu, skoncentrowane na aspektach międzynarodowych.

Od lat Tajlandia imponuje rozwojem gospodarczym i społecznym (jest drugą gospodarką w ASEAN po Indonezji).Przyciąga i zadziwia rzesze turystów bogactwem kultury, pięknem zabytków, przyrody i krajobrazów, a także legendarną grzecznością i gościnnością mieszkańców. Od kilkunastu lat Tajlandia mierzy się jednak z rywalizacją potężnych sił wewnętrznych, które w imię partykularnych interesów, zagrażają stabilności kraju. Olbrzymie różnice w dochodach ludności, sprzyjają tym napięciom (różnice jedne z największych na świecie). Równocześnie cały region przeżywa trudny okres rosnącej rywalizacji USA (wspieranych przez Japonię) z Chinami. Stawia to państwa Azji Południowo – Wschodniej, w tym Tajlandię, przed coraz trudniejszymi dylematami i wyborami.

Zanim zajmiemy się aktualną sytuacją wewnętrzną Tajlandii, tylko zasygnalizuję wspomniane zagrożenia zewnętrzne. Od II wojny światowej Tajlandia jest wiernym i posłusznym sojusznikiem USA. Były jednak momenty zawahania, które do dziś ciążą na stosunkach dwustronnych. W 1973 roku kiedy Amerykanie zawarli w Paryżu porozumienie pokojowe z Wietnamem Północnym i pozostawili Wietnam Południowy swojemu losowi, wówczas Tajlandia była zdumiona, zszokowana i przerażona, postawą wielkiego sojusznika. Dokonała wtedy znaczącej korekty swojej polityki zagranicznej m.in. otwierając się na relacje ze wszystkimi państwami ( w tym tzw. socjalistycznymi), koncentrując się na problematyce regionalnej (zwiększona aktywność w wówczas niedawno powołanym ASEAN) oraz dążąc do zachowania pewnej równowagi w relacjach z wielkimi mocarstwami (wkrótce nawiązała stosunki dyplomatyczne z ChRL). Drugim szokiem dla Tajlandii było zachowanie się rządu USA, ale też państw UE, w połowie 1997 roku kiedy międzynarodowi spekulanci finansowi ( głównie amerykańscy) zaatakowali walutę tajska bhata (stracił wówczas ok.70% wartości) oraz waluty kilku innych państw azjatyckich. Rząd USA nie udzielił Tajlandii żadnej pomocy, a UE wykpiło się opłaceniem kilku ekspertów jako doradców. Właśnie wtedy pewne kroki pomocowe dla zaatakowanych państw regionu, w tym Tajlandii, podjęły Chiny, a następnie zainicjowały utworzenie mechanizmu pomocy wzajemnej - Inicjatywa Chiang Mai-, która okazała się skuteczna w odstraszaniu zakusów walutowych spekulantów.

Dalsze rozszerzenie współpracy z Chinami nastąpiło po wojskowym zamachu stanu w 2014 roku, kiedy USA i państwa UE „boczyły się” na Tajlandię, (nie dotyczyło to Japonii, która utrzymała bardzo aktywną współpracę). Wówczas to Chiny stały się największym partnerem handlowym i szerzej gospodarczym Tajlandii, w tym także w turystyce gdzie ponad 1/3 turystów czyli ponad 10 milionów, zaczęli stanowić obywatele chińscy, a współpraca objęła nawet chińskie dostawy pewnych rodzajów uzbrojenia np. czołgów!

Nasilająca się rywalizacja USA i Chin spowodowała, że i Stany Zjednoczone nieco później wykazały się jednak pewną troską o Tajlandię. W roku 2003 USA przyznały Tajlandii status „ ważnego sojusznika spoza NATO”, było to swego rodzaju podziękowanie za udział tajskich wojskowych kontyngentów medycznych i inżynieryjnych w amerykańskich operacjach w Iraku i Afganistanie. Również przewrót wojskowy w Bangkoku w 2014 roku został potraktowany dość umiarkowanie (pomimo ostrej osobistej reakcji prezydenta Obamy), czemu sprzyjała późniejsza zmiana na stanowisku prezydenta USA z Obamy na Trumpa. Oficjalna wizyta premiera generała Prayutha w Waszyngtonie i przyjęcie ze wszystkimi honorami jesienią 2017 roku, została jednak podobno poprzedzona wielkim zakupem węgla z Pensylwanii (dotychczas Tajlandia kupowała węgiel z Indonezji i Australii)! Powrót Demokratów do władzy w USA już tylko nieznacznie ochłodził relacje dwustronne, bo sprawy rywalizacji z Pekinem stały się dla Waszyngtonu zbyt ważne. Relacje te były wspierane nadal przez doskonałe stosunki tajsko – japońskie, zarówno w sferze ekonomicznej, jak i społecznej ( turystyka) oraz politycznej ( w tym m.in. tradycyjnie bliskie relacji obu rodzin panujących).

W ostatnich latach widać wyraźnie, że rząd w Bangkoku, zgodnie z wieloletnią tradycją, prowadzi zręczną i ostrożną politykę zagraniczną i nadal zamierza lawirować pomiędzy wielkimi mocarstwami, równocześnie unikając zdecydowanego angażowania się po jednej ze z rywalizujących stron, a zręcznie wykorzystując wszelkie możliwości dla realizacji swoich interesów. W sytuacji, w której konieczne byłoby jednak dokonanie wyboru pomiędzy stronami sporu, można przypuszczać, że niezależnie od ekipy u władzy, Tajlandia tradycyjnie opowie się po stronie aktualnie silniejszego partnera.

W tym kontekście należy obserwować obecną złożoną sytuację wewnętrzną Tajlandii i pamiętać, że jest to państwo położone w Azji Południowo – Wschodniej, będącej terenem szczególnie intensywnej rywalizacji wielkich mocarstw.

A teraz proszę profesora Michała Lubinę, znawcę regionu, w tym zwłaszcza Tajlandii, o przedstawienie niezwykle ciekawej, ale też dramatycznej i skomplikowanej sytuacji w tym kraju.

Słowo wstępne - Ambasador Krzysztof Szumski

Serdecznie witam wszystkich uczestników naszej kolejnej tradycyjnej debaty  na tematy azjatyckie w Bibliotece na Koszykowej, w formule on line. Dzisiejszy temat  to „Filipiny po roku prezydentury F.Marcosa Jr. – kontynuacja czy zmiana kursu polityki zagranicznej kraju?”. Temat przedstawi dr Mateusz Chatys, analityk Ośrodka Spraw Azjatyckich Uniwersytetu  Łódzkiego, znakomity  badacz chińsko – amerykańskiej  rywalizacji w Azji Południowo – Wschodniej oraz funkcjonowania ASEAN.

Jako były ambasador w Manili, zdaję sobie sprawę, że temat może być mało znany, dlatego pozwolę sobie na trochę dłuższe wprowadzenie.     

Archipelag Filipin zaliczany jest do Azji Południowo – Wschodniej. Składa się z 7107 wysp, wysepek i raf, z których  około 880 jest  stale zamieszkanych. Łączna powierzchnia  kraju wynosi około 300 tys. km2.Ludność, licząca w 2019 roku ponad  105 mln jest spokrewniona z ludami malajskimi, ponadto 1,5% stanowią Chińczycy, a 3% różne ludy pierwotne. Przynajmniej  10% ludności jest w mniejszym lub większym stopniu pochodzenia chińskiego. Osoby te są silnie obecne w  gospodarce i w polityce. W Azji Filipiny wyróżniają się tym, że ponad 92 % ludności to chrześcijanie ( 84% katolicy, a ponad 8% protestanci), 5% muzułmanie ( głównie południowy zachód wyspy Mindanao i okoliczne mniejsze wyspy) oraz 3 % buddyści i inni.

Dla Europy znajomość Filipin zaczęła się w marcu 1521, odkryciem archipelagu przez Fernando Magellana. Rozpoczęło to proces podboju przez Hiszpanów, kluczowym etapem było tu  zdobycie Manili przez Miguela Lopeza de Legazpi  w 1571 roku. Ponad 330 lat Hiszpanie rządzili Filipinami twardą ręką, odpierając skutecznie – także przy pomocy miejscowej ludności-  zakusy innych kolonizatorów Portugalczyków, Holendrów, Anglików oraz napady piratów chińskich i japońskich. Pod koniec XIX wieku ucisk podatkowy, korupcja i skostnienie administracji hiszpańskiej stały się trudne do zniesienia. Wśród wykształconych tubylców i metysów pojawiły się żądania reform a następnie niepodległości. Nastroje ogarnęły także  wpływowy kler katolicki, zwłaszcza w terenie, składający się głównie z tubylców. W 1896 roku wybuchło powstanie zbrojne, ogarniając prawie cały obszar Filipin. W kwietniu 1898 r. wybuchł konflikt amerykańsko – hiszpański o Kubę. Eskadra floty USA przebywająca rzekomo z wizytą  w nieodległym brytyjskim Hong Kongu nieoczekiwanie wpłynęła do Zatoki Manilskiej i zniszczyła flotę hiszpańską. Wojska amerykańskie wylądowały w okolicach Manili i rozpoczęły oblężenie miasta. Partyzanci filipińscy bez wahania stanęli po stronie Amerykanów. W dniu 12 czerwca 1898r. Emilio F. Aguinaldo, jeden z przywódców powstania przeciwko Hiszpanom, ogłosił deklarację niepodległości. Filipiny stały się pierwsza republiką w Azji, a Aguinaldo jej pierwszym prezydentem.

USA nie uznały niepodległości Filipin i rządu Aguinaldo. Kiedy hiszpańska załoga Manili  skapitulowała, Amerykanie nie wpuścili do miasta powstańców. Na konferencji pokojowej  w Paryżu w końcu grudnia 1898r. ( na którą nie dopuszczono powstańców filipińskich) Hiszpania m.in. za  20 mln usd  oddała Filipiny USA, które oficjalnie przejęły kontrolę nad  całym krajem. W  lutym 1899 r. doszło do pierwszych zbrojnych starć amerykańsko – filipińskich, rozpoczęła się okrutna i zawzięta  wojna, która zakończyła się zwycięstwem Amerykanów, ostatnie filipińskie odziały partyzanckie zostały rozbite w marcu 1903 roku. Amerykanie stali się  jedynymi władcami Filipin. W połowie  lat 30 -tych Filipiny otrzymały status  tzw. Commonwealth of the Philippines. Uzyskały pewną autonomię i konstytucję częściowo wzorowaną na amerykańskiej. Władze centralne i lokalne stały się wybieralne, zwiększono prawa kobiet (m.in. przyznano prawa wyborcze), wprowadzono, przynajmniej formalnie, wolność religijną i wolność prasy. Zapowiedziano, dość mgliście, przyznanie  niepodległości. W praktyce Amerykanie utrzymali u  władzy tradycyjne elity oligarchiczne, złożone głównie  z filipińsko – hiszpańsko – chińskich  mestizos. Warunkiem ich władzy było jednak pełne podporzadkowanie się  Waszyngtonowi.

Na przełomie lat 1941/42 rozpoczęła się okupacja japońska, która charakteryzowała się  dużym  okrucieństwem zarówno wobec jeńców wojennych ( amerykańskich i filipińskich), jak i ludności cywilnej. Japończycy  w oparciu o część lokalnej administracji utworzyli rząd kolaboracyjny pod nazwą Komisji Wykonawczej. Równocześnie w USA przebywał i działał rząd na wychodźstwie. W kraju  nasilał się ruch partyzancki ( najsilniejszy  w Azji Południowo -Wschodniej).Pod koniec 1944 roku rozpoczęła się operacja wyzwalania Filipin. Japończycy stawiali zacięty opór, czego przykładem były zacięte walko o Manilę, która  była, po Warszawie, drugą najbardziej zniszczoną stolicą podczas II wojny światowej. W czerwcu 1945 roku USA dopuściły do podpisania przez Filipiny  Karty NZ, a 4 lipca 1946 roku uznały niepodległość Filipin.

Dowodzący operacją wyzwolenia Filipin generał Douglas McArthur, zachował olbrzymi wpływ na sytuację wewnętrzną Filipin. Wbrew deklaracjom, że rozprawi się z kolaborantami, postawił  na powrót do władzy tradycyjnych klanów oligarchów, także tych splamionych współpracą z japońskimi okupantami.

Stany Zjednoczone ponownie w pełni podporządkowały sobie Filipiny. Powstały  2 olbrzymie bazy wojskowe morska - Subic Bay i lotnicza - Clark Field oraz ok.20 mniejszych. Amerykańscy żołnierze i pracownicy cywilni byli  całkowicie  wyłączeni spod filipińskiej władzy sądowniczej, dotyczyło to nawet obywateli filipińskich pracujących w bazach. W 1951r.  oba kraje zawarły Traktat o wzajemnej obronie (Mutual Defence Treaty – MDT), na mocy którego USA stały się de facto gwarantem integralności terytorialnej Filipin. Przywileje amerykańskie były olbrzymie, w tym uzależnienie peso od dolara oraz różnego rodzaju koncesje i ulgi dla koncernów i indywidualnych Amerykanów. Nawet sami Amerykanie przyznawali, że ich przywileje były większe niż w czasie kiedy Filipiny były ich kolonią. Pewna szansa na poprawę  sytuacji pojawia się  na początku 1986 r. kiedy  skorumpowany i autorytarny prezydent Ferdinand E.Marcos, rządzący  od 1965r. podjął próbę sfałszowania kolejnych wyborów prezydenckich. W wyborach stanęła wówczas przeciwko niemu Corazon Cojuangco Aquino, żona popularnego polityka, zamordowanego przez ludzi związanych z Marcosem. Po ogłoszeniu sfałszowanych wyników wyborów, nastąpił gigantyczny sprzeciw społeczny, inspirowany zresztą informacjami o polskim ruchu Solidarność, który zmusił Marcosa do ustąpienia. Nie pomogli amerykańscy patroni, którzy ograniczyli się  do wywiezienia helikopterami Marcosa z rodziną i najbliższymi współpracownikami do bazy Clark, a następnie do USA. Prezydentem została Corazon C. Aquino. Filipiny zaczęły prowadzić bardziej niezależną politykę zagraniczną. Pod silną presja społeczną doszło w 1992r. do zamknięcia baz amerykańskich. Związki z USA były jednak zbyt silne ( wojsko, klany oligarchów), już na początku XXI wieku podpisano porozumienie z USA o tzw. siłach wizytujących ( Visiting Forces Agreement – VFA), również dające Amerykanom spore przywileje. Silnym bodźcem ku temu był incydent na Morzu Południowochińskim  w !994/95r. kiedy siły chińskie zajęły wyspę archipelagu Spratly (Mischief Reef), dotychczas uważaną za filipińską. Powiązania z USA, presja chińska i potrzeby walki z islamskimi separatystami z południa kraju, doprowadziły do ponownego zacieśnienia współpracy wojskowej  z USA,  w  2014r. podpisano Wzmocnione porozumienie o współpracy obronnej ( EDCA).Porozumienie stwarzało m.in. możliwości zwiększonej amerykańskiej obecności wojskowej i wykorzystania baz filipińskich ( w tym dawnych baz amerykańskich) do różnych operacji wojskowych. Słabą stroną tych porozumień był fakt, że strona amerykańska nie deklarowała się jednoznacznie w sprawie obrony wszystkich terytoriów filipińskich  przed presją Chin.

W maju 2016r. prezydentem Filipin został Rodrigo Duterte,  wieloletni mer miasta Davao, drugiego pod względem liczby mieszkańców po Manili. Duterte podjął kolejną próbę większego zrównoważenia polityki zagranicznej i zmiany polityki wewnętrznej. Przyniosła ona pewne ograniczone efekty, zwłaszcza w polityce wewnętrznej: ograniczono tendencje separatystyczne ludności muzułmańskiej i wciągnięto ją w normalne funkcjonowanie kraju, radykalne grupy islamskie zostały rozbite, ograniczono znacznie działalność gangów narkotykowych, utrzymała się  dynamika rozwoju gospodarczego, przystąpiono  do modernizacji podstawowej infrastruktury. W polityce zagranicznej niewątpliwie wzrosło znaczenie Filipin w regionie, rozszerzono stosunki z Chinami, które   stały się głównym partnerem gospodarczym, nie udało się jednak  uniezależnienie od Stanów Zjednoczonych, związki wojska i klanów oligarchicznych z Waszyngtonem były zbyt silne, a zagrożenie (faktyczne i pozorne) ze strony ekspansji chińskiej zbyt duże, udało się tylko zmodyfikować umowę VFA w kierunku większego  zrównoważenia praw partnerów (odpowiedzialność za szkody ekologiczne, w określonych warunkach odpowiedzialność przed sądami filipińskimi).

Od 30 czerwca 2022r. prezydentem filipin jest Ferdynand „Bongbong” Marcos jr., syn dyktatora F.Marcosa seniora. Jaki charakter  przybiera polityka zagraniczna nowego rządu, w jakim kierunku ten kraj zmierza? Informacje na ten temat przedstawi dr Mateusz Chatys, znawca tej problematyki i całego regionu Azji Południowo – Wschodniej.

Opr. Krzysztof Szumski

Ambasador